تاریخچه گچ کاری و گچ بری و تولید گچ | گچ کاری دوره های مختلف در ایران

تاریخچه گچ کاری و گچ بری و تولید گچ را می توان در پوشش قوس کانال ها از بناهای تخت جمشید که از دوره هخامنشی به جای مانده است مشاهده نمود. در معماری بی نظیر ایرانی، یکی از پدیده های هنری، گچ بری است. در کاوش های باستان شناسی نمونه های این هنر زیبا در دوران ساسانی به دست آمده است. اندود کردن دیوارها و آراستن سطوح ساختمان یکی از کاربردهای چشمگیر گچ بوده است.معماران نیز با گچ بری این آراستگی را به سطح دلنوازی می رسانند.
تاریخچه گچ بری را می توان در دوره های مختلفی از تاریخ ایران مشاهده نمود. مسجد علویان همدان در دوره سلجوقی و کاخ گلستان تهران دوران قاجار، نمونه ای از این گچ بری ها است. در این مقاله قصد داریم نگاهی به تاریخچه گچ کاری، گچ بری و تولید گچ داشته باشیم.

تاریخچه تولید گچ

شواهد حاصل نشان می دهند قدمت برخی از آثار گچی که در فلات آناتولی و سوریه به جای مانده اند به نُه هزار سال قبل بر می گردد. گچ یک ماده معدنی می باشد که از سال های خیلی دور، به دلیل تبخیر دریاچه های شور و دریاهای کم عمق به صورت لایه های رسوبی تشکیل شده است.
شواهد همچنین نشان می دهند که تمدن های مصری، یونانی، رومی و آشوری که در سرزمین های نزدیک به یکدیگر حکومت می کردند از گچ به عنوان مصالح ساختمانی استفاده می کردند. مشهورترین و مهمترین موارد کاربرد سنگ گچ در تاریخچه گچ به ساخت زیورآلات و مجسمه هایی از جنس البسترن که نوعی سنگ نیمه شفاف است می باشد.

به طور کلی، تاریخچه تولید گچ به استفاده انسان ها از سنگ گچ به عنوان سفیدکاری دیواره مقبره ها به بیش از پنج هزار سال قبل در مصر بر می گردد. آنها سنگ گچ را حرارت داده و سپس آن را به پودر تبدیل می کردند. در مرحله بعدی، پودر به دست آمده را با آب برای روکش سنگ و آجر ترکیب می نمودند.
علاوه بر این، مصریان برای پوشاندن سطوح داخلی دیوارهای اهرام ثلاثه از گچ بهره می گرفتند.با این ماده، نگارهای بی نظیری را با نقش سربازان مصر یا ارابه های جنگی و حیوانات می ساختند. یونانی ها نیز فرم مخصوصی از سنگ گچ را که حالت شیشه ای دارد برای پنجره ها به کار برده و آنها را وقف معبدهای الهه ماه می نمودند.

تاریخچه گچ بری در ایران

تاریخچه تولید گچ، طبق شواهد باستان شناسی به قبل از ساختن خشت می رسد. از گچ به عنوان یک ماده چسبنده در قدیمی ترین بنای دنیا یعنی اهرام ثلاثه مصر با قدمت 4500 ساله استفاده شده است. یکی از روش های معمول ساختمان سازی در شهرهایی چون ایران و عراق، به کار بردن تزئینات گچی در تزیین دیوارها است.هخامنشیان و ساسانیان اولین کسانی بودند که به این هنر روی آوردند. اعراب نیز هنگام فتوحات خود، آن را فرا گرفتند.
پس از به کارگیری خشت در بناها، روش تزیینات گچی روی دیوارها و سپس در کاخ های شهر سامرا گسترش یافت. مجموعه تزیینات کاخ های سامرا در مرحله اول طبیعی بوده اما در دوره بعد این عناصر از طبیعت فاصله گرفتند. در نهایت، در سومین مرحله. این تزئینات عمق قابل توجهی یافته که می توان بهترین نمونه های آن را در کاخ بلکوارا مشاهده نمود.

تاریخچه گچ کاری و گچ بری در دوره های مختلف تاریخی ایران

نمونه هایی از تزئینات گچی روی دیوارها که در جامع طولون در اطراف اتاق ها و دور پنجره ها مشهود است از طریق حکومت طولونی عراق به مصر انتقال یافت. هنرمندان دوره فاطمی نیز تحت تأثیر هنر عباسی بودند.آنها از گچ کاری و گچ بری برای تزئین بسیاری از ساختمان ها و بناها مثل مساجد استفاده می کردند. در این دوره، اهمیت تزئینات خطی افزایش یافت. هم چنین به کارگیری خط کوفی مشجر روی زمینه های برگ دار گسترش یافت.
هنر گچ بری در دوره ایلخانی به اوج خود رسید. این دوره از تاریخچه گچ کاری و گچ بری در ایران بسیار برجسته است. نمونه های آن را می توان در محراب های گسترده با انواع خطوط، انواع گره های هندسی با نقوش اسلیمی طوماری و اسپرهای خط با گل و برگ های پهن مشاهده نمود که سبب تحولی عظیم و خلق شاهکارهای گچ بری در این دوره شدند.

پس از آن، در دوره ممالیک بحری، نوارهای گچی منقوش به عناصر نوشتنی روی تزئینات گیاهی رایج شد. نمونه بارز آن را می توان در پنجره الظاهر بیبرس مشاهده نمود. پنجره های گچی مشبک با اشکال هندسی و شیشه های رنگین نمونه دیگری از زیباترین آثار گچی مملوکی است.
عصر پیدایش کاربندی هایی از قالب های گچی مقرنس و قطاربندی های گچی در دوره تیموری است. به طور کلی، انواع خطوط کوفی مشجر، معقد، مشبک، مزهر و نیز خطوط محقق، ثلث، رقاع، تعلیق در هنر گچ بری این دوران استفاده گسترده ای شده است. دو نمونه بارز این هنر، مقرنس بندی های گچی سر در مسجد میدان کاشان و قطاربندی های گچی مدرسه خرگرد در خواف هستند.

تاریخچه گچ کاری

اولین گچ کاری ها یا به عبارتی نخستین گچ های شناخته شده برای ما انسان ها، مبتنی بر آهک بودند. مردم Ain Ghazal در 7500 سال قبل از میلاد، در اردن برای ساختن گچ، آهک را با سنگ آهک گرمادیده ترکیب می کردند. این افراد از این نوع گچ، برای پوشش دهی دیوارها و کف در خانه های خود استفاده می نمودند. در چین و هند نیز از ترکیب خاک رس و گچ برای تولید یک سطح صاف روی سنگ استفاده می نمودند.
تاریخچه گچ کاری در روم نیز جای تأمل بسیاری داشت. رومیان از مخلوط آهک، شن و ماسه برای ساخت لایه های زیرین بهره می بردند. هم چنین روی آن را با ترکیبی از گچ، آهک، شن و ماسه می پوشاندند.پس از سقوط امپراتوری روم، دیگر از گرد و غبار سنگ مرمر تا دوران رنسانس در گچ کاری استفاده نشد.

رومی ها در حدود قرن 4 قبل از میلاد، یک ترکیب هیدرولیک از آهک را کشف نمودند. آنها با اضافه کردن سیلیکا و آلومنیا توانستند گچ را به سرعت در زیر آب سفت کنند.
در اروپای قرون وسطی نیز، دکوراسیون با گچ کاری به طور گسترده ای مورد استفاده قرار گرفت. در واقع از اواسط قرن سیزدهم گچ کاری هم برای دکوراسیون داخلی و هم خارجی استفاده شد. در همین زمان مو به همراه موادی مانند آب جو، شیر، تخم مرغ یا ادرار به عنوان تقویت کننده برای کمک به این ترکیب و انعطاف پذیری آن به کار برده می شد.
تاریخچه گچ کاری را می توان پس از قرن سیزدهم به صورت زیر خلاصه نمود:

قرن چهاردهم میلادی

در قرن چهاردهم، نوعی گچ کاری تزئینی به نام گچ بری pargeting در جنوب انگلستان مورد استفاده قرار گرفت. در این گچ بری، نمای خارجی ساختمان های چوبی با کمک گچ کاری و گچ بری تزئین می شدند. در همین دوره سفالینه ها مجددا به معماری اروپا بازگشت و به طور گسترده ای در تزئین بناها استفاده شد.

قرن پانزدهم میلادی

کارگران ماهر ونیزی در اواسط قرن پانزدهم نوع تازه از نمای بیرونی را به نام marmorino گسترش دادند. در این روش از آهک به طور مستقیم روی سنگ تراشه ها استفاده می شد.

قرن شانزدهم میلادی

در قرن شانزدهم، استادهای گچ بری اهل بایرن آلمان یک روش بسیار زیبا از گچ کاری را که با سنگ مرمر بود اختراع کردند. این روش با مخلوط کردن چسب حیوانی، رنگ دانه ها و سنگ گچ حاصل می آید. برخی اوقات به این ترکیب، شن و ماسه و یا گرد و غبار سنگ مرمر نیز اضافه می شد. هنرمندان ایتالیایی نیز در همین رقن، تزئینات هنری روی ظروف سفالین را که به گرافیتو معروف است معرفی نمودند.

قرن هفدهم میلادی

در قرن هفدهم، انواع مختلفی از گچ کاری ساختمانی معرفی شد. برای نمونه، گچ بری مرمری یک نوع مصنوعی از سنگ مرمر بود که با سنگ گچ، آب، چسب و رنگ دانه ها ساخته می شد. سنگ مرمر نما هم نمونه ای دیگر بود که در آن لایه ای نازک از سنگ گچ یا آهک روی یک لایه نگهدارنده از آهک قرار می گرفت. در انتها نیز رنگ دانه هایی را به صورت پراکنده روی سطح خیس گچ می ریختند.

قرن هجدهم میلادی

در این قرن، نوآوری در زمینه گچ کاری خارجی جزء علاقه مندی استادهای گچ کاری شد. بتونه های نفتی در انگلستان در قرن 18 معرفی شدند که متشکل از یک ترکیب خمیری بودند. این بتونه ها توسط دیوید مارک در سال 1765 به ثبت رسیدند. اساس این ترکیب آهک و شامل مواد دیگری مانند بزرک، سقز و روغن قیر نیز می شد. یکی دیگر از ترکیبات شامل روغن خشک بود که در سال 1773 توسط کشیش جان لیاردت به ثبت رسید.